افدرا (ریش بز)

نام فارسی : ریش بز یا افدرا

نام علمی:  Ephedra sinica

خانواده: Gnetaceae (خانواده گنه تاسه)

نام فرانسوی: Ephedre

نام انگلیسی: Ephedra

نام عمومی: Ma – huang، Sea grape

نام عربی: علد

کلیات گیاهشناسی: ریش بز که با نامهای «کلیشر» و «علی جونی» توسط بیابان نشینان گویش می شود از درختچه های همیشه سبز(ساقه سبزها) محسوب می شود که در مناطق بیابانی و استپی خشک ، ایجاد اجتماعات طبیعی وسیعی را می نمایند.

ارتفاع این درختچه تا ۱/۵ متر می رسد. برگهای آن خیلی کوچک و فلسی بوده و در واقع بخش اعظم فرآیند فتوسنتز گیاه به ساقه های آن سپرده شده است. گل های ریش بز، زرد رنگ ، معطر و معمولا” در اردیبهشت ماه ظاهر می شوند، میوه ها به صورت پوشش قرمز گوشتی و آبدار میوه محصور شده در اواخر مردادماه قابل جمع آوری است. این د رختچه در اقلیم خشک و نیمه خشک ایران ، در بیابانهای استان سیستان و بلوچستان ، دشت کویر، حوضه بیابانهای مسیله، قم ،سمنان ، خراسان و دامنه های جنوبی البرز انتشار دارند. ریش بز در خطوط همباران ١٠٠میلیمتر به بالا بصورت طبیعی رویشگاههایی را بوجود می آورد. دامنه ارتفاعی رویشگاه آن معمولا” از ٨٠٠تا ١٨٠٠متر از سطح دریا متغیر است. ریش بز اغلب در بیابانها روی سازند نئوژن که دارای تشکیلات مارنی گچی می باشد ، می روید. سیستم رسیشه ای آن بسیار فعال بوده و انشعابات وسیعی را به پیرامون می فرستد و در انتهای ریشه های سطحی (استولون) که در خاکهای شنی گسترده شده اند، اشنعابات هوایی بصورت جستهای فراوان ظاهر می گردند.

ترکیبات مهم: با مطالعات زیادی که به‌خصوص در قرن بیستم انجام گرفت، ماده‌ای به نام افدرین از این گیاه استخراج شد. افدرین جداشده از گیاه اثر چپ‌گرد دارد، ولی افدرین مصنوعی مخلوطی از چپ‌گرد و راست‌گرد است. میزان آلکالوئیدهای گیاه افدرا از ۰/۵ تا ۲/۵ درصد متغیر است که حدود ۳۰ تا ۹۰ درصد آن (بسته به گونه‌ی گیاه) افدرین هست.ترکیب پزدوافدرین یا ایزوافدرین در بعضی از گونه‌ها شناسایی و جداشده است.

انواع گیاهان تجارتی افدرا به‌صورت خشک، نباید کمتر از ۱/۲۵ درصد افدرین داشته باشند. ساقه‌های توخالی چوبی مقدار کمی آلکالوئید دارند و ریشه و میوه‌ها تقریباً بدون آلکالوئید هستند. این گیاه همچنین حاوی مقدار زیادی تانن است که به همین دلیل مزه‌ی گس دارد.

بر اساس گزارش‌های موجود، بیشتر گونه‌های آمریکای شمالی حاوی آلکالوئیدهای فعال نیستند و اثرات دارویی ندارند؛ مثلاً افدراگونه‌ی نوادن‌سیس که به چای مورمون شهرت دارد، از گونه‌هایی است که فاقد آلکالوئیدهای شبیه افدرین است. همین گیاه بانام محلی چای اسکاوا یا چای بیابان مشهور است.

بحث‌های زیادی در مورد وجود آلکالوئید در این گیاه مطرح است، ولی دلایل و مستنداتی وجود دارد که نشان می‌دهد فاقد آلکالوئید است

خواص دارویی: در هند از عصاره آبی گیاه که طعمی تلخ و قابض دارد برای کنترل حمله های آسمی استفاده می شود. تنطور گیاه برای تقویت قلب و تحریک جریان گردش خون تجویز می شود . در شوروی سابق از جوشانده شاخه ها و ریشه های افدرا برای معالجه روماتیسم و سیفیلیس استفاده می شود. عصاره میوه های افدرا برای رفع ناراحتی های مجاری تنفسی مؤثر است. در چین در مورد خواص آلکالوئیدهای افدرا نظرات زیر را ابراز می دارد:

1. دارویی است محرک که برای مغز و مراکز اعصاب در مقابل خستگی و نگرانی ها؛
2. دارویی است محرک برای اعصاب کنترل و در این مورد آثار آن هفت نوع است: الف- در اثر کاهش قطر رگها و انقباض عروق فشار خون را بالا می برد.
3. حرکات روده ای را آرام می کند و آسم را رفع می نماید و بهبود می بخشد.
4. ترشخ بزاق و مایعات معده را تحریک می کند.
5. حرکات رحم را تسریح می کند(استوارت آن را برای رفع ناراحتی های پس از زایمان تجویز می کند).
6. مردمک چشم را باز می کند ( با استعمال موضعی در چشم)
7. قی و استفراغ را تسکین می دهد.

سایر خواص آن که هر یک در یک یا چند مدرک پزشکی آمده است عبارت است از :

تب بر و معرق است، تورمهای استسقایی را کاهش می دهد ] پتلو[ . معالج روماتیسم است ] روا و کاربونه و کیمورا[ . و تسکین دهنده سیاه سرفه است. به علاوه برای تیفوئید، آسم، استسقا نیز تجویز می شود ] چونگ یائوچی[ رید معتقد است که ضد سم مؤثری برای مسمومیتهای ناشی از اسکوپولامین است و به علت این خاصیت افدرین است که برای احتراز از مسمومیتهای اسکوپولامین معمولاً این دارو را با افدرین مخلوط و مصرف می نمایند.

توضیح : اسکوپولامین آلکالوئیدی است متبلور به فرمول خام C17 H21 – O4N.HCL.2H2O که از برخی از گیاهان خانواده بادنجان Solanaceee دارویی به نام اسکوپولامین هایدرو بروماید می سازند، این دارو که مشابه هیوسین هایدرو بروماید است در طب به مقدار محدود و مجاز و زیر نظر پزشک به عنوان مسکن به کار می رود و استعمال موضعی آن در چشم اثر بازکننده مردمک چشم را دارد و مخلوط با مرفین و پنتوباربیتال در زایمانها به عنوان نیمه مسکن و نیمه بی هوش کننده مصرف می شود. طبقه آزمایشهایی که به عمل آمده اسانس روغنی فرار موجود در افدرین تعداد مرگ و میر را در موشهایی که به انفلوانزامبتلا شده بودند کاسته است ] وانگ[ . جوشانده گیاه افدرا را برای رفع سرماخوردگی می خورند.

به صورت املاح سولفات یا کلریدرات که به اشکال قرص، قطره ، پماد عرضه می شود، زیر نظر پزشک و به مقدار ضروری برای هر مورد بیماری استفاده نمود. به صورت قرص افدرین در مصارف داخلی به مقدار ۵-۱ سانتی گرم مصرف می شود. مصرف یک قرص ۵ سانتی گرم افدرین ۲ ساعت قبل از بروز حمله آسم ممکن است مانع ظاهر شدن آن شود. ولی به هر حال در مزاجهای مختلف تحمل بیمار خیلی مهم است که باید در نظر گرفته شود. در بعضی اشخاص ممکن است خوردن افدرین موجب عوارضی نظیر تپش قلب شود که باید مصرف فوراً قطع شود یا اصولاً به مقدار خیلی کم تجویز شود. در مورد ابتلایان به ورمپروستات بدون اینکه موجب افزایش دفع ادرار و تخلیه شود، تعداد دفعات ادرار را افزایش می دهد و گاهی موجب قطع دفع ادرار می شود.

طریقه و میزان مصرف:

گیاه خشک: پودر آن را می‌توان روزانه سه نوبت و هر نوبت بین ۱ تا ۴ گرم به‌صورت دم‌کرده مصرف کرد که این میزان معادل ۱۵ تا ۳۰ میلی‌گرم مجموع آلکالوئیدها در هر نوبت و معادل ۱۲۰ میلی‌گرم در هر سه نوبت است.

عصاره: ۱ تا ۴ میلی‌لیتر در هر نوبت و حداکثر سه نوبت در روز مصرف شود. فرآورده‌های صنعتی این گیاه نیز به‌صورت قرص و دراژه‌های مختلف وجود دارد که باید طبق راهنمای دارو (برای کودکان یا بزرگسالان) مصرف شود. میزان مصرف گیاه یا فرآورده‌های آن نباید از معادل ۳۰۰ میلی‌گرم مجموع آلکالوئیدها در روز بیشتر باشد.

کودکان: مصرف داروهای افدرا در کودکان زیر شش سال توصیه نمی‌شود. در کودکان بالای شش سال به ازای هر کیلو وزن بدن تا ۰/۵ میلی‌گرم مجموع آلکالوئیدها را مصرف کرد؛ مثلاً یک کودک با وزن ۲۰ کیلوگرم می‌تواند روزانه تا معادل ۱۰ میلی‌گرم از مجموع آلکالوئیدهای گیاه افدرا افدرین و مشابهات آن را مصرف کند.

به‌طور متوسط هر ۱ گرم پودر افدرا حاوی ۱۰ میلی‌گرم مجموع آلکالوئیدهای افدرین و مشتقات مشابهات آن است.

مهم‌ترین خواص گیاه افدرا: ضد درد، ضد آلرژی، ضد باکتری، ضد ادم (ضد خیز )، ضد حساسیت (آنتی‌هیستامین)، ضدالتهاب، ضد سرفه، ضدویروس، قابض، بازکننده‌ی برونش‌ها، تقویت‌کننده‌ی قلب، محرک، تشنج‌آور، ضد احتقان، معرق، ادرارآور، خلط‌ آور، افزایش‌دهنده‌ی فشارخون، محرک سیستم ایمنی بدن، گشاد کننده‌ی مردمک چشم، سمپاتومی میتک و گشاد کننده‌ی عروق.

سمیت و عوارض جانبی: مصرف مقدار زیاد افدرا باعث مشکلات عصبی، سردرد، بدخوابی، گیجی، تپش قلب، قرمزی پوست، استفراغ، اضطراب و بیقراری و عوارض پوستی می‌شود. افرادی که دیابت و فشارخون دارند، باید در مصرف آن احتیاط کنند.

مصرف مقدار زیاد افدرا گونه آلتی سیما ممکن است اثرات موتاژنی بر جای گذارد. این موضوع در حیوانات به اثبات رسیده است. همچنین مصرف زیاد آن ممکن است باعث مسمومیت‌های روحی۔ روانی شود.

نکات قابل‌ توجه:

۱- میزان مواد مؤثر هر گیاه با شرایط و منطقه‌ی جغرافیایی و آب و هوایی کشت آن ارتباط مستقیمی دارد؛ بنابراین میزان مواد مؤثر ذکرشده در گیاه میانگین آن است.

۲- چون سالیان درازی است که از قسمت هوایی افدرا داروهایی به شکل قرص، شربت، قطره و آمپول تهیه می‌گردد، لذا توصیه می‌شود به‌جای خود گیاه از فرآورده‌های صنعتی آن استفاده شود تا اثرات درمانی مطمئن‌تری داشته باشد.

٣-گیاه افدرا به نام‌های «هوم» یا «سوم» یا «سوما»، به‌خصوص در هندوستان، مشهور است و از گیاهانی است که بشر از گذشته با آن آشناست. این گیاه در طب آیورودا (در هندوستان) از اهمیت زیادی برخوردار است.

۴- افدرا برای زرتشتیان گیاه مقدسی است و در کتاب اوستا به نام هوم از آن یادشده است.

۵- با توجه به خواص گیاه افدرا و کاربردهای وسیع آن، وجود گیاه در نواحی مختلف ایران و توضیح آن در کتاب زرتشت پیغمبر ایرانی و تحقیقاتی که توسط همکاران دانشمند ایرانی صورت گرفته است احتمال می‌رود قبل از کشور چین افدرا در ایران مورداستفاده دارویی بوده است.

۶- افدرا برای زرتشتیان گیاه مقدسی است و در کتاب اوستا به نام هوم از آن یادشده است.

۷- با توجه به خواص گیاه افدرا و کاربردهای وسیع آن، وجود گیاه در نواحی مختلف ایران و توضیح آن در کتاب زرتشت پیغمبر ایرانی و تحقیقاتی که توسط همکاران دانشمند ایرانی صورت گرفته است احتمال می‌رود قبل از کشور چین افدرا در ایران مورداستفاده دارویی بوده است.

نکته مهم:

بیشترین میزان تأثیرگذاری گیاهان دارویی متعلق به عصاره‌های خالص گیاهان دارویی است و بعدازآن می‌توان به مکمل‌هایی نظیر کپسول‌ها اشاره کرد. کمترین میزان اثرگذاری هم متعلق به عرق و چای و دم‌نوش است.